صفویه - طرّه ی آشفتگی

سلام

در مورد مذهب حافظ بسیار صحبت شده که ایشان اهل تسنن بوده و یا شیعه و مثل همیشه بر سر این که این شاعر اندیشمند به کدام گروه تعلق دارد بحث و چالش بوده است.بهترین گواه بر اعتقاد هر انسانی کلام و گفتار اوست که می تواند به عنوان شاخصی قابل اعتماد مورد استفاده قرار گیرد.در اینجا به نمود بعضی از عقاید اشعری در کلام حافظ می پردازم.
بزرگان علم واندیشه قبل از دوره صفویه مخصوصا از قرن پنجم به بعد بیشتر اشعری بودند و بنای فکری آثار آنها بر عقاید اشعری استوار است.محققان دوره های اخیر این گونه افکار را عرفانی تلقی کرده اند در صورتی که ریشه این افکار در بنیان های فکری و اندیشه های اشاعره است.غرض اینکه بسیاری از اندیشه های اشاعره در اشعار حافظ قابل مشاهده و بررسی است .در اینجا به بعضی ار این موارد اشاره می کنم:
اشاعره به قانون علت و معلول و سبب و مسبب اعتقاد ندارندو مخصوصا می گویندکه افعال خداوند علت نمی خواهد و به همین دلیل مساله عدل که شیعیان به عنوان یکی از اصول دین به آن معتقدند در نظر اشاعره مطرح نبوده است.
حافظ با همین نگرش می گوید:
سبب مپرس که چرخ از چه سفله پرور شد
که کام بخشی او را بهانه بی سببی است
می گوید نپرس چرا گردون آدم های دون وپست را می پرورد او برای این کارش هیچ دلیلی ندارد و نیازی هم به دلیل نیست.

مساله بعدی این است که اشاعره خداوند را همه کاره می دانند و آدمی را هیچ کاره:
گررنج پیشت آید و گر راحت ای حکیم
نسبت مکن به غیر که اینها خدا کند

اشاعره عقل ستیز بودند که البته این عقل ستیزی در عرفان هم بسیار مطرح است و به همین دلیل هم اشاعره با فلسفه هم دشمنی می ورزیدند.
عقل اگر داند که دل در بند زلفش چون خوش است
عاقلان دیوانه گردند از پی زنجیر ما

اشاعره به جبر معتقد بودند:
رضا به داده بده وز جبین گره بگشای
که بر من و تو در اختیار نگشاده است

افعال بشری هم مخلوق خداوند است:
گناه اگر چه نبود اختیار ما حافظ
تو در طریق ادب باش و گو گناه من است

البته آرا و عقاید بیشتری از اشاعره در شعر شعرای عارف و عرفای شاعر نمود دارد که خود می تواند موضوع پژوهشی مفصل قرار گیرد.

پ ن:
دومبن جلسه ی "آشنایی با سبکهای ادب پارسی" روز پنجشنبه دوم اردبیهشت ماه ساعت 4 تا 6 بعد از ظهر با حضور جمعی از علاقه مندان در فرهنگسرای ارسباران برگزار گردید.

واژه های کلیدی : حافظ، صفویه، اشاعره، جبر، عدل الهی، علت و معلول، افعال خداوند، اصول دین

چهارشنبه 89 اردیبهشت 1

كلك مشكين تو : ‍

کارخانه ی حافظ !!!

سلام

گاهی اوقات در بیتی به واژه ای برخورد می کنیم که معنای این واژه چنان جا افتاده است که نمی توان تصور کرد ممکن است آن را به معنای دیگری تعبیر نمود و البته این قبیل واژه ها کم هم نیستند.می خواهم در مورد واژه "کارخانه "برایتان بنویسم.واژه ای که در نگاه اول نمی تواند بار تغزلی و یا به تعبیر یکی از دوستان شان شعری داشته باشد.کثرت کاربرد این واژه سبب شده که فقط همان معنی رایج در ذهن ما نقش ببندد. برای نمونه ابیاتی از لسان الغیب حضرت حافظ را برای روشن تر شدن موضوع می آورم:

بیا که رونق این کارخانه کم نشود به زهد همچو تویی یا به فسق همچو منی

در کارخانه ای که ره علم وعقل نیست وهم ضعیف رای فضولی چرا کند

فی الجمله اعتماد مکن بر ثبات دهر کاین کارخانه ایست که تغییر می کنند

به نوک خامه رقم کرده ای سلام مرا که کارخانه ی دوران مباد بی رقمت

لغت نامه نویسان به اقتضای کارشان که کنکاش وجستجوست با استنباط از بیت آخر مجازا کارخانه را "دنیا ،جهان،گیتی"معنی کرده اند و این چهار بیت را شاهد آورده اند.حالا اگر فقط" کارخانه دوران"را "دنیا " معنی می کردند وجهی دارد اما در سه بیت قبل از آن دنیا معنی مناسبی برای کارخانه نیست و اضافه کردن کارخانه به دوران هم می رساند که کارخانه باید معنی مستقلی داشته باشد.

از معنی دوجز "کار" و " خانه" واضح است که کارخانه به معنی جایی است که در آن کار انجام می شودو نظامی هم آن را در مورد کارگاه نقاشی به کار برده است:

آن پری پیکر حصار نشین بود نقاش کارخانه چین

این ترکیب در غزلهای حافظ مجازا به معنی "محل حل وعقد امور "آمده است و این نزدیک به آن است که نجم رازی نویسنده مرصاد العباد –که حافظ در سرودن اشعارش به آن نظر داشته است- سه بار "کارخانه غیب"را در معنی دستگاه آفرینش آنجا که آفرینش آدم در جریان بود به کار برده است.کارخانه که در متون کهن تر کاربرد کمتر ومعنی مبهم تری داشته است در متون اواخر صفویه بیشتر به کار رفته و معنی معین ومشخص یافته و اصطلاحا در معنی "دم ودستگاه"و"اداره"آمده است و ترکیبات "کارخانجات سلطنت"و "کارخانجات سرکار خاصه شریفه" به معنی ادارات سلطنتی است واین که قطعا ادامه کاربرد کارخانه در عصر حافظ است که به تعبیر امروز اداره، سازمان و وزارتخانه نامیده می شود.