چرا در دیوان حافظ اشعار متوسط و حتی ضعیف هم دیده می شود.؟

بحث این هفته ما در ارسباران، ادامه بررسی سبک عراقی و بحث در مورد حافظ بود و در آنجا در مورد اشکال در بعضی از ابیات اشعار حافظ و علت وجود بعضی از اشعار ضعیف در دیوان او صحبت شد که خلاصه آن را در اینجا می آورم:
همه ی ما می دانیم که حافظ شاعری است که در مورد آوردن واژه‌ها، ترکیب‌‌ها و ساختار اشعارش بسیار استادانه عمل کرده است اما چگونه بعضی عیب و ایراد ها وارد غزلیاتش شده است؟
بی شک نمی توان گفت که تمام غزلیات او در اوج هستند. در دیوان حافظ اشعار متوسط و حتی ضعیف هم دیده می شود. آیا به راستی او قادر نبوده که بهتر از این بسراید؟
برای پبدا کردن پاسخ این پرسش، باید ابتدا به این سوال جواب داد که خود حافظ چقدر در گزینش اشعارش نقش داشته است؟
می دانیم که بعد از فوت حافظ همشاگردی او محمد گل اندام به جمع آوری اشعار او که به صورت پراکنده بود، اقدام می کند.
خوب و بد، ریز و درشت را می نویسد و به عنوان مجموعه‌ی اشعار حافظ معرفی می کند، با این توضیح به راحتی می توان دریافت که اگر خود حافظ اقدام به این کار می کرد، بعضی از غزلهایی که امروز در دیوان او وجود دارند، اصلا به دیوان او راه نمی یافتند و اشکالاتی را که در بعضی از ابیاتش وجود دارد - مثل اشکال قافیه‌ی غزل معروف"صلاح کار کجا و من خراب کجا           ببین تفاوت ره از کجاست تا به کجا"- اصلاح می کرد.در نتیجه حافظ فرصت نداشته که به اصلاح بعضی از ابیاتش بپردازد و اگر فرشته مرگ به او مجال می داد بی شک ما شاهد اوج های بیشتری در آسمان دیوانش می بودیم...

حافظ وام الخبائث...

سلام

می خواهم در مورد یکی از ابیات حافظ بنویسم که مدت هاست ذهن مرا مشغول کرده اما نتوانستم با آن کنار بیایم وآن این بیت است که می فرماید:

آن تلخوش که صوفی ام الخبائثش خواند
اشهی لنا و احلی من قبله العذاری

یعنی آن تلخ مزه ای که صوفی آن را مادر بدیها نام داد، نزد ما از بوسه دختران باکره شیرین تر است.
مساله ای که مرا درگیرکرده است این است روایتی از رسول اکرم (ص) داریم که می فرماید:
الخمر ام الخبائث ومن شربها لم یقبل الله منها صلاة اربعین یوماً وان مات و هی فی بطنه مات میتة جاهلیة - ( مجمع الجوامع ، الجامع الکبیر ، سیوطی ، ص 410
حال سوال اینجاست که آیا منظور حافظ از صوفی، رسول اکرم (ص) بوده است و حافظ چگونه چیزی راکه حرام و مادر بدیها شمرده شده و رسول گرامی اسلام صریح نوشیدن آن را نهی کرده ، بسیار شیرین و گوارا می داند؟
دکتر بهروز ثروتیان در کتاب بیان در شعر فارسی ص 105، در بحث کنایه و انواع آن کنایه را به چهار دسته تقسیم کرده است که این چهار عبارتند از تعریض،تلویح، ایما و رمز و در تعریف تلویح همین بیت را هم مثال زده و چنین آورده است:
تلویح به کنایه ای گفته می شود که وسایط بین لازم و ملزوم بسیار باشد مانند:

آن تلخوش که صوفی ام الخبائثش خواند
احلی لنا و اشهی من قبله العذاری

منظور شاعر از " تلخوش" ، " می" نیست که حضرت رسول آن را ام الخبائث خوانده است بلکه کنایه از "حق" و"صبری" است که صوفی آن را ام الخبائث دانسته، چنانچه در عرف نیز گویند که " حق تلخ است" پس معنای کنایی شعر فوق چنین می شود:" صوفی را بوسه دوشیزگان و ما را صبر یا حق شیرین تر است."

حال سوال من این است در کجای متون قدیمی نظم و نثر ما، صوفیان به صبر ، ام الخبائث گفته اند ؟ در اینکه همه جا خوانده ایم و شنیده ایم که صبر تلخ است، شکی نیست اما اینکه گفته شود صوفیان صبر را ام الخبائث و مادر بدی ها می دانند، بسیار بدیع و نوبر است.درست است که صوفی از نظر حافظ مردود است اما واقعا چه قرینه ای وجود دارد که او این کلام را به صوفیان نسبت بدهد؟جالب تر اینکه برای رسیدن به جوابی که مقبول عام باشد آن را در مبحث کنایه، که راه به اصطلاح "در رو "هم داشته باشد،به صورت بالا معنی کنیم.
معنی دقیق مصرع بیت دوم این است:
[ام الخبائث] برای ما هوس انگیز تر و شیرین تر از بوسه دختران باکره است، چطور و با چه کنایه و تلویحی به این بیت نگاه کنیم که به گونه ای دیگر معنی شود؟
در ارادت و ایمان حافظ به حضرت رسول(ص) کوچکترین شکی ندارم اما آیا این درست است که بدون تحقیق کامل و برای اینکه کاری کرده باشیم همه چیز را دگرگونه جلوه دهیم و معنی مورد پسند عام را از موضوع مورد بحث بیرون بکشیم و نظر خودمان را یقینا درست بدانیم و حتی کوچکترین احتمالی هم ندهیم که ممکن است حقیتقت غیر از این باشد؟
چرا به این واقعیت تاریخی نظر نداشته باشیم که حافظ ، خودش اشعارش را جمع آوری نکرده است و شخصی به نام محمد گل اندام ، پس از فوت او این کار را کرده و شاید این بیت به این شکل و با همان معنی اولی وجود داشته، ولی شاعر تمایلی به انتشار آن نداشته و یا به عنوان بیتی که نیاز به باز بینی دارد،به آن نگاه می کرده است؟
چرا این بیت را به عنوان اتود اولیه نگاه نکنیم؟بیتی که جای کار دارد و می تواند تغییر کند وبهتر شود؟گاهی شعرا برای جلوگیری از فراموشی بیتی، واژه ای با همان وزن در مصراع قرار می دهند تا سر فرصت به آن بپردازند.شاید این بیت هم اینگونه بوده است و از طرفی می توان به تحریف و تصحیف نسخه نویسان اشاره کرد و این مورد، در تصحیح متون خطی بسیار اتفاق می افتد و هزاران شاید دیگر... والله اعلم بالصواب
خداوند به محققان ما جرات و جسارت عنایت بفرمایاد